Konsultacje społeczne są jednym ze sposobów na pozyskanie opinii, zdania czy stanowiska określonej grupy osób w sprawie, która dotyczy ich bezpośrednio lub pośrednio. Konsultacje społeczne mogą być skierowane do grupy osób lub instytucji. Dotyczą one kwestii, które interesują daną społeczność z różnych względów – finansowych, światopoglądowych itp.
Przyjmują one zwykle formę dialogu między osobą czy jednostką proponującą wdrożenie zmian, a społecznością. Są one przeprowadzane np.:
- przed uchwaleniem lub zmianą brzmienia aktów prawnych,
- przed wdrożeniem lokalnych przedsięwzięć (np. budowlanych, inwestycyjnych) mających wpływ na życie lub prace mieszkańców,
- w celu uzyskania opinii społeczności przed podjęciem kontrowersyjnej decyzji przez organy samorządowe.
Celem konsultacji społecznych jest pozyskanie opinii i wymiana poglądów, a nie tylko przedstawienie gotowych planów i rozwiązań oraz oczekiwanie na ich akceptację. W trakcie rozmów osoba przeprowadzająca konsultacje diagnozuje potrzeby danej społeczności, co często wykracza poza konsultowaną kwestię, dając organom samorządowym, instytucjom czy jednostkom terytorialnym przydatne informacje na temat danej grupy.
Konsultacje społeczne nie są wiążące – nie dają grupie, która jest pytana o zdanie bezpośredniej możliwości podjęcia decyzji w danej sprawie. Jednak są jednocześnie czymś więcej niż tylko informowaniem społeczeństwa – powinny następować przed wdrożeniem zmian czy rozpoczęciem danego projektu w celu jego ewentualnej zmiany czy poprawki na podstawie opinii lub sprzeciwu społeczeństwa.
Istnieją dwa rodzaje konsultacji społecznych:
- obowiązkowe – np. z mieszkańcami gminy przed połączeniem dwóch jednostek samorządu terytorialnego czy uchwaleniem statutu jednostki pomocniczej,
- fakultatywne – w sprawach mających wpływ na życie, pracę czy zarobki mieszkańców danej gminy, powiatu i województwa.
